سيروسلوك و تزكيه نفس

mehrdad

بسم الله الرحمن الرحیم

در مورد ملائكه و فرشتگان الهي توجه به دو امر ضروري است:
1. ملائكه از لحاظ درجات و مراتب متفاوتند و به طور كلي بر سه دسته مي‎باشند:
الف. ملائكه مجرد از ماده و ماديات و تدبير اجسام.
ب. ملائكه مجرد از ماده و ماديات و مدبر اجسام.
ج. ملائكه حال و قائم به اجسام.
قسم اول ملائكه مهيمنان‎اند و آنان جز غرقه بودن در بحر احديت و تحيّر در جلال و جبروت خداوند شأني ندارند، نه به خود توجّهي دارند نه به ديگران، و قسم دوّم ملائكه جبروت‎اند و شأن آنان وساطت در فيض خداوند مي‎باشد و مبدأ موجودات مادي است. و قسم سوم بنام روحانيان ياد مي‎شود.
2. از اهم ويژگيهاي ملائكه در نزد محققين از اهل حكمت و معرفت تجرد آنان از ماده و ماديات است، آنان از لحاظ وجودي در مرتبه عالي‎تري قرار دارند و با ذات حق مسانخت بيشتري را واجدند، در كلمات امام الكاشفين حضرت علي ـ عليه السلام ـ آمده است، هيچگاه خواب به چشمان ملائكه راه نمي‎يابد و عقول آنان دچار سهو نمي‎شود و سستي بربدنشان عارض نمي‎گردد و غفلت از روي نسيان آنان را فرا نمي‎گيرد گذشت شب و روز باعث مرگ و مير آنان نمي‎شود. اين سخن اشاره واضحي است به اينكه وجود فرشتگان از سنخ وجود مادي نيست و گرنه با داشتن قواي طبيعي عدم عروض حالات مذكور غيرمحتمل است. و برخي از شارحان متعمق نهج البلاغه همين معنا را از كلام حضرت فهميده‎ است. و مزيد بر آن در روايتي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ آمده است: ملائكه نمي‎خورند و نمي‎آشامند و ازدواج نمي‎كنند بلكه با نسيم عرش اله مي‎زينند.
متفرع بر تجرد ملائكه از ماده و ماديات اولاً نظامي كه آنان در آن مي‎زينند متفاوت از اين نظام است، قواعد و ضوابط حاكم برجهان ماده حاكم بر جهان مجرّدات نيست، ارتباطات آنان از سنخ نحوه ارتباط با آدميان نمي‎باشد، اكل و شرب به معناي مصطلح در اين جهان آنجا راه ندارد، داد و ستد مرسوم و متداول در اين جهان در آن جهان نيست، ثانيا؛ به جهت تجرد، آنان را اشتغال به امري از امر ديگر باز نمي‎دارد در واقع مرتبه نازله از لا يشغلهم سمعٌ عن سمع را آنان واجدند، ثالثاً؛ تكليف در آن نشأه از سنخ تكليف معهود ميان ما آدميان نيست، آنان در انجام امور سپرده شده به آنان از سوي خداوند مطاع محض‎اند، و از خود اراده‎اي ندارند، بر فرض ثبوت اختيار آنگونه كه متكلمان معتقدند، ملائكه گر چه در انجام اوامر و نواهي خداوند مختارند، اما انگيزه‎اي براي انجام معصيت ندارند چون خداوند شهوت و غضب را نافريده است تا عصيان حق در قلب آنان جلوه‎اي داشته باشد.
بنابراين مي‎توان گفت: ملائكه داراي سه قسم عبادتند؛
1. عبادت تكويني و آن بر دو قسم مي‎باشد؛ الف: عبادت تكويني محض: كه در اين قسم ساير موجودات اعم از مومن و كافر در اين عبادت با ملائكه شريكند و در نهاد خود تسبيح خدا گفته و او را مي‎پرستند.
ب. عبادت شبه تكوين: اين عبادت دراثر اطاعت ملائكه از اوامر الهي است، هر ملكي براي كاري گماشته شده است، و از خود قدرت و اراده عصيان ندارد. لا يَعصونَ الله ما امرهُم در حق آنان منتفي به انتفاي موضوع است، البته اين امر منقصي براي آنان محسوب نمي‎شود بلكه چون مريد باراده خداونداند از خود اراده‎اي ندارند.
3. عبادت اختياري كه آنرا از روي عشق و شوق به خداوند انجام مي‎دهند، اين عبادت اختياري است، وگرنه تقديس و تمجيد فراوان ائمه از عبادت آنان وجهي نداشت، هر چند نه كمالي را بر آنان مي‎افزايد و نه براي خداوند كمالي را مي‎آفريند، ولي خداوند را سزاوار عبادت يافته‎اند او را مي‎پرستند، اين خود نوعي كمال است و در واقع آنان محسوب مي‎شود. امام علي ـ عليه السّلام ـ مي‎فرمايد؛ اشتغال به عبادت پروردگار فرشتگان را از ديگر كارها باز نداشته حقيقت ايمان و معرفت ميان آنها و حق پيوند لازم ايجاد كرده است، نعمت يقين آنها را شيداي حق گردانيده كه به غير او هيچ علاقه‎اي ندارند، شيريني معرفت خدا را چشيده و از جام معرفت پروردگار سيراب شدند، ترس و خوف در ژرفاي جان آنان راه يافت، فلذا از فراواني عبادت قامتشان خميده است».
در جايي ديگر مي‎گويد؛ آنها با مقام و مرتبتي كه دارند و از ارزشي كه نزد تو برخوردارند آنگونه كه تو را دوست دارند و فراوان اطاعت مي‎كنند و اندك غفلتي در فرمان تو ندارند اگر آنچه بر آنان پوشيده است، بدانند همه كارهاي خود را كوچك و ناچيز مي‎شمارند و بر خويش ايراد مي‎گيرند و مي‎دانند آنگونه كه بايد تو را عبادت كنند نكرده‎اند و آنگونه كه سزاوار توست فرمان نبرده‎اند.البته درجات عبادات آنان بر اساس معرفت و تقرّب آنان تفاوت پيدا مي‎كند و اينكه در كلام حضرت علي ـ عليه السّلام ـ آمده است، برخي از آنان هميشه در حال سجود و برخي هميشه درحال ركوع و برخي در حال قيام و تسبيحند. دال بر حصر نيست كه آنان كاري جز اين ندارند بلكه اشاره به مراتب عبادات آنان است، ساجديت عالي‎ترين مرتبه از عبادت و از آن ملائكه مقرّبين است و مراتب ديگر عبادت از آن ساير ملائك، بايد توجه داشت الفاظ را نبايد به معناي ظاهري آن گرفت، چون موجودي كه مجرد از جسم وجسمانيات است، سجده كردن و پيشاني برخاك نهادن در حق او متصوّر نيست، اين عمل كار ما خاكيان است، و عبادات آنان از سنخي ديگر است.
به هرحال ملائكه در مجموع نظام آفرينش نقش تدبيري دارند، و در عين حال همه آنان عابدند عبادت آنان را از ساير كارها باز نمي‎دارد و عبادت آنان نه از روي تكليف بلكه از روي عشق است، اما پرسشي در مورد ملائكه مهيمين قابل طرح است آنان كه نقش در تدبير نظام به حسب ظاهر ندارند، حكمت آفرينش آنان چيست؟ پاسخ آن است همانگونه‎اي كه هيچ امري جز عشق خداوند به خود و آثارش نمي‎تواند حكمت آفرينش ما را توجيه كند هيچ پاسخي نمي‎تواند وجود آنان را براي ما تفسير نمايد جز عشق خداوند به خود و آثارش، و اين عشق است كه باعث آفرينش شده و قوام آفرينش به آن است.
_________________
در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن
شرط اول قدم آن است که مجنون باشی